1. กาแฟ
Robusta Coffee
Coffea canephora Pierre ex Froehner
RUBIACEAE
ชื่ออื่น กาแฟใบใหญ่

รูปลักษณะ
ไม้พุ่ม สูง 2 - 4 เมตร
ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม รูปขอบขนาน กว้าง 8 - 12 ซม. ยาว 15 - 20 ซม. หูใบอยู่ระหว่างก้านใบ
ดอกช่อ ออกที่ซอกใบ กลีบดอกสีขาว ติดกันเป็นหลอด มีกลิ่นหอม
ผลเป็นผลสด รูปไข่แกมทรงกลม เมื่อสุกสีแดง
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
เมล็ด - เมล็ดมีคาเฟอีนเป็นยากระตุ้นหัวใจ ยากระตุ้นประสาทส่วนกลาง ทำให้นอนไม่หลับ พบสาร theophylline มีฤทธิ์ขับปัสสาวะ จากการทดลองพบว่า การดื่มกาแฟทำให้หัวใจเต้นเร็ว ความดันโลหิตเพิ่มขึ้น เพราะมีสาร theobromine อาจทำให้มีอาการปวดแสบที่ลิ้นปี่ นอกจากนี้กาแฟ ยังลดการดูดซึมธาติเหล็กอีกด้วย จึงควรระวังในการดื่มกาแฟ โดยเฉพาะขณะท้องว่าง

---

2. ขลู่
Pluchea indica (Linn.) Less.
ASTERACEAE
ชื่ออื่น ขลู่ หนวดงั่ว หนวดงิ้ว หนาดงัว หนาดวัว

รูปลักษณะ
ไม้พุ่ม สูง 1-2.5 เมตร ชอบขึ้นในที่ชื้นแฉะ
ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปไข่กลับ กว้าง 1-5 ซม. ยาว 2.5-10 ซม. ขอบใบหยักซี่ฟันห่างๆ
ดอกช่อ ออกที่ยอดและซอกใบ กลีบดอกสีม่วง
ผลแห้ง ไม่แตก
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ต้น - ใช้ทั้งต้นต้มกินเป็นยาขับปัสสาวะ แก้เบาหวาน การทดลองในสัตว์และคนปกติ พบว่ายาขับปัสสาวะแผนปัจจุบัน (hydrochlorothiazide) และมีข้อดีคือ สูญเสียเกลือแร่น้อยกว่า นอกจากนี้ยังใช้ต้มน้ำอาบแก้ผื่นคัน
ใบ - น้ำคั้นใบสดรักษาริดสีดวงทวารด้วย

---

3. ไคร้หางนาค
Phyllanthus taxodiifolius Beille
EUPHORBIACEAE
ชื่ออื่น เสียวน้ำ ตะไคร้หางสิงห์ เสียวเล็ก เสียวน้อย

รูปลักษณะ
ไม้พุ่ม สูง 1- 3 เมตร
ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปขอบขนาน กว้าง 2-4 ซม. ยาว 1-1.5 ซม.
ดอกช่อ ออกเป็นกระจุกที่ ซอกใบ ดอกย่อยแยกเพศอยู่บนต้นเดียวกัน กลีบรวมสีขาวนวล
ผลเป็นผลสด รูปทรงกลม
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ต้น - ใช้ทั้งต้นมีรสจืด เป็นยาขับปัสสาวะ

---

4. โด่ไม่รู้ล้ม
Elephantopus scaber Linn.
ASTERACEAE
ชื่ออื่น ขี้ไฟนกคุ่ม คิงไฟนกคุ่ม เคยโป้ หญ้าไก่นกคุ่ม
หญ้าปราบ หญ้าสามสิบสองหาบ หนาด ผาหนาด มีแคลน

รูปลักษณะ
ไม้ล้มลุก ลำต้นสั้น
ใบเดี่ยว เรียงสลับเป็นวง รูปขอบขนานหรือรูปใบหอกกลับ กว้าง 2- 6 ซม. ยาว 10 - 25 ซม. มักแผ่ราบไปกับผิวดิน ขอบใบหยักฟันเลื่อย ท้องใบมีขนมากกว่าหลังใบ
ดอกช่อ แทงออกจากกลางต้น ก้านช่อแตกแขนงได้ ดอกย่อยขนาดเล็ก กลีบดอกสีม่วง ออกเป็นกระจุกที่ปลายก้านดอก รองรับด้วยใบประดับแข็ง
ผลแห้ง ไม่แตก
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบ - ใช้ใบต้มน้ำกินเป็นยาขับปัสสาวะ ขับพยาธิไส้เดือน และกระตุ้นกำหนัด

---

5. เถาวัลย์เปรียง
Derris scandens Benth.
FABACEAE
ชื่ออื่น เครือเขาหนัง เถาตาปลา พานไสน

รูปลักษณะ
ไม้เถาเลื้อยขนาดใหญ่ ยอดอ่อนมีขนนุ่น
ใบ ประกอบแบบขนนก เรียงสลับ ใบย่อยรูปไข่หรือรูปวงรี กว้าง 1- 2.5 ซม. ยาว 3 - 5 ซม.
ดอกช่อ ออกที่ซอกใบ ดอกย่อย รูปดอกถั่ว กลีบดอกสีขาว
ผล เป็นฝัก
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใช้เถาขับปัสสาวะ แก้บิด แก้หวัด ใช้เถาคั่วไฟชงน้ำ กินแก้ปวดเมื่อย

---

6. นางแย้ม
Volkameria fragrans Vent.
VERBENACEAE
ชื่ออื่น ปิ้งชะมด ปิ้งช้อน ปิ้งสมุทร ส้วนใหญ่

รูปลักษณะ
ไม้พุ่ม ลำต้นตั้งตรง สูง 1.5 - 3 เมตร
ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม รูปไข่กว้าง กว้าง 8 - 11 ซม. ยาว 12 - 16 ซม. ผิวใบมีขนละเอียดทั้งสองด้าน
ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่ง ดอกย่อย ลักษณะคล้ายดอกมะลิซ้อน กลีบดอกสีขาว ด้านนอกสุดของช่อกลีบดอกสีม่วงแดงสลับขาว กลีบเลี้ยงสีม่วงแดง ไม่มีทั้งเกสรตัวผู้และเกสรตัวเมีย
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ราก - ใช้รากเป็นยาขับปัสสาวะ แก้โรคไตพิการ (โรคในทางเดินปัสสาวะ มีปัสสาวะขุ่นข้น เหลืองหรือแดง มักมีอาการแน่นท้อง กินอาหารไม่ได้)

---

7. ไผ่รวก
Thyrsostachys siamensis Gamble
POACEAE
ชื่ออื่น ตีโย รวก ฮวก

รูปลักษณะ
ไม้จำพวกไผ่แตกกอหนาแน่น กิ่งก้านมีหนามแหลม ลำต้นตั้งตรง สูง 12 - 25 เมตร
ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปดาบ กว้าง 1- 2.5 ซม. ยาว 4 - 20 ซม.
ดอกช่อ แยกแขนง ไม่มีกลีบดอก มีแต่ใบประดับ 2 ใบ
ผลแห้ง ไม่แตก
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ต้น - ใช้ทั้งต้น ต้มน้ำดื่มแก้ปวดท้อง อาหารไม่ย่อย อาหารเป็นพิษ ปวดแสบลิ้นปี่

---

8. มะละกอ
Papaya
Carica papaya Linn.
CARICACEAE
ชื่ออื่น ก้วยลา แตงต้น มะก้วยเทศ ลอกอ หมักหุ่ง

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 3 - 6 เมตร ไม่มีแก่น ต้นอวบน้ำ มียางขาว
ใบเดี่ยว เรียงสลับ รอบต้นบริเวณยอดรูปฝ่ามือเว้าเป็นแฉกลึก 7 แฉก ขนาดใหญ่
ดอก มีหลายประเภท คือดอกตัวผู้ ดอกตัวเมีย และดอกสมบูรณ์เพศเป็นดอกเดี่ยว หรือช่อ 2 - 3 ดอก สีนวล
ผล เป็นผลสด รูปยาวรี ทรงกระบอก หรือกลม เมล็ดสีดำ
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
รากและก้านใบ - ขับปัสสาวะ ยางขาวจากผลดิบมีเอ็นไซม์ย่อยโปรตีน ได้แก่ papain และ chymopapain ใช้ย่อยเนื้อสัตว์ให้เปื่อย นำมาใช้ในอุตสาหกรรมอาหารกระป๋องในอุตสาหกรรมยาใช้เอ็นไซม์ผลิตเป็นยาเม็ด ลดอาการบวม การอักเสบจากบาดแผลหรือการผ่าตัด

---

9. สับปะรด
Pineapple
Ananas comosus (Linn.) Merr.
BROMELIACEAE
ชื่ออื่น ขนุนทอง ยานัด ย่านนัด บ่อนัด มะขะมัด มะนัด ลิงทอง หมากเก็ง

รูปลักษณะ
ไม้ล้มลุกอายุหลายปี สูง 90 - 100 ซม. มีลำต้นอยู่ใต้ดิน
ใบเดี่ยวเรียงสลับ ซ้อนกันถี่มากรอบต้น กว้าง 6.5 ซม. ยาวได้ถึง 1 เมตร ไม่มีก้านใบ
ดอกช่อ ออกจากกลางต้น มีดอกย่อยจำนวนมาก
ผล เป็นผลรวม รูปทรงกระบอก มีใบเป็นกระจุกที่ปลายผล
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
เหง้า - เป็นยาขับปัสสาวะ แก้นิ่ว
เนื้อผล - เป็นยาแก้ไอ ขับเสมหะ
ลำต้นและผล - มีเอนไซม์ย่อยโปรตีนชื่อ bromelain ซึ่งใช้เป็นยาลดการอักเสบ และบวมจากการถูกกระแทกบาดแผล หรือการผ่าตัดได้

---

10. สายน้ำผึ้ง
Japanese Honey-suckle
Lonicera japonica Thunb.
CAPRIFOLIACEAE

รูปลักษณะ
ไม้เถาเลื้อยพัน
ใบเดี่ยว เรียงตรงข้ามรูปไข่แกมขอบขนาน หรือรูปใบหอก กว้าง 1.5 - 3 ซม. ยาว 3 - 6 ซม.
ดอกช่อออกเป็นกระจุก ที่ซอกใบและปลายกิ่ง กลีบดอก สีครีมแล้ว เปลี่ยนเป็นสีเหลืองส้ม
ผลเป็นผลสด รูปกลม เมื่อสุกมีสีดำ
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ต้น - ใช้ทั้งต้นแก้บิด ท้องเสีย ถ่ายเป็นเลือด ลำไส้อักเสบ โรคกระเพาะอาหาร ขับปัสสาวะรักษาฝี แผลเปื่อย มีการทดลองกับผู้ป่วย พบว่ามีฤทธิ์แก้ท้องเสีย

---

11. หญ้าหนวดแมว
Cat's Whisker
Orthosiphon aristatus Miq.
LAMIACEAE
ชื่ออื่น พยับเมฆ

รูปลักษณะ
ไม้พุ่ม สูง 0.5 - 1 เมตร กิ่งและก้านสี่เหลี่ยมสีม่วงแดง
ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม รูปไข่แกมสี่เหลี่ยมข้าวหลามตัด กว้าง 2 - 4 ซม. ยาว 4 - 7 ซม. ขอบใบหยักฟันเลื่อย
ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่ง มี 2 พันธุ์ คือพันธุ์ดอกสีขาว และพันธุ์ดอกสีม่วงน้ำเงิน เกสรตัวผู้ยื่นพ้นกลีบดอกออกมายาวมาก
ผล แห้ง ไม่แตก รูปรี ขนาดเล็ก
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ต้น - ใช้ทั้งต้นเป็นยาขับปัสสาวะ แก้โรคปวดตามสันหลังและบั้นเอว
ใบ - เป็นยารักษาโรคเบาหวาน และลดความดันโลหิต มีการทดลองใช้ใบแห้ง เป็นยาขับปัสสาวะ ขับกรดยูริคซึ่งเป็นสาเหตุของโรคเกาต์ และรักษาโรคนิ่วในไต กับผู้ป่วยที่โรงพยาบาลรามาธิบดี โดยใช้ใบแห้งประมาณ 4 กรัม ชงกับน้ำเดือด 750 ซีซี ดื่มต่างน้ำตลอดวัน ได้ผลเป็นที่พอใจของแพทย์ พบว่าในใบมีเกลือโปแตสเซียมสูง ผู้ป่วยโรคหัวใจไม่ควรใช้

---

12. อ้อยแดง
Sugar Cane
Saccharum officinarum Linn.
POACEAE
ชื่ออื่น อ้อย อ้อยขม อ้อยดำ

รูปลักษณะ
ไม้ล้มลุก สูง 2 - 5 เมตร ลำต้นสีม่วงแดง มีไขสีขาวปกคลุม ไม่แตกกิ่งก้าน
ใบเดี่ยว เรียงสลับ กว้าง 2.5 - 5 ซม. ยาว 0.5 - 1 เมตร.
ดอกช่อ ออกที่ปลายยอด สีขาว
ผล แห้ง ขนาดเล็ก อ้อยมีหลายพันธุ์ แตกต่างกันที่ความสูง ความยาวของข้อ และสีของลำต้น
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ต้น - ใช้ลำต้นเป็นยาขับปัสสาวะ โดยใช้ลำต้นสด 70 - 90 กรัม หรือแห้ง 30 - 40 กรัม หั่นเป็นชิ้น ต้มน้ำแบ่งดื่มวันละ 2 ครั้งก่อนอาหาร แก้ไตพิการ หนองใน และขับนิ่ว มรายงานว่าอ้อยแดงมีฤทธิ์ขับปัสสาวะ ในสัตว์ทดลอง

---

13. อินทนิลน้ำ
Queen's flower
Lagerstroemia inermis Pers
LYTHRACEAE
ชื่ออื่น อินทนิล

รูปลักษณะ
ไม้ยืนต้น สูง 10 - 15 เมตร
ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม รูปวงรี หรือรูปวงรีแกมขอบขนาน กว้าง 6 - 12 ซม. ยาว 12 - 24 ซม.
ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่ง ดอกย่อยขนาดใหญ่ กลีบดอกสีชมพู สีม่วงแกมชมพูหรือสีม่วง
ผล แห้ง แตกได้
สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบ - ใช้ใบต้มน้ำกินแก้ปัสสาวะพิการ แก้เบาหวาน จากประสบการณ์ของผู้ป่วยเบาหวาน ส่วนหนึ่งระบุว่าใช้ได้ผล แต่การทดลองในสัตว์พบว่าไม่มีฤทธิ์ลดน้ำตาลในเลือด จึงควรมีการทดลองต่อไป

---